
Artigo ida ne’e fó hanoin kona-bá bainhira Eleição Presidencial 2022 la’o seguru membru Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL) sira hatudu duni nia profesionalismo iha terenu. Iha ne’ebé eleição Presidencial ita nia povu sei ba vota iha centru votasaun iha Timor-Leste, loron Sabadu, 19 Marsu 2022. Se posivel sei akontese tan eleição Presidencial segundu volta realiza iha loron 19 Abril 2022. Tuir Drecreto do Presidente República Número 2/2022 iha loron 15 Janeiru 2022. Sai profesionalismo ne’e mai husi ema ida-idak ninia hahalok, ninia karakter rasik, ninia displina an rasik, nune’e lori ba aplika iha insitiuisaun Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL). Sidadaun balu hatene ona sai maka papel Polísia Nasional Timor-Leste nian no membru PNTL ida-idak sei la’o tuir duni mata dalan Lei Inan Konstituisaun da RDTL iha Artigu 147, esplika nune’e (1). Polísia sei defende legalidade demokrátiku no garante sidadaun sira-nia seguransa internu, maibé sira labele iha partidu polítiku. (2). Prevensaun kriminál tenke hala’o ho respeitu ba direitus umanus. (3). Lei maka sei harii rejime ba polísia no mós forsa seguransa seluk. (1. A polícia defende a legalidade democrática e garante a segurança interna dos cidadãos, sendo rigorosamente apartidária. 2. A prevenção criminal deve fazer-se com respeito pelos direitos humanos. 3. A lei fixa o regime da polícia e demais forças de segurança).
Tuir matenek nain Sudjana (2008:13) hatete nune’e: Profesional adalah pekerjaan yang memiliki sifat profesional merupakan pekerjaan yang akan hanya dapat dilakukan oleh orang-orang yang secara khusus akan disiapkan untuk melakukan pekerjaan tersebut. Bukan dari orang yang akan mengerjakan karena tidak ada sebuah pekerjaan lainnya. (Profissional é um trabalho que tem cunho profissional é um trabalho que só será feito por pessoas que estarão especialmente preparadas para fazer o trabalho. Não de pessoas que o farão porque não há outro trabalho). No matenek nain Ali (1992:23) dehan tan nune’e: Sebuah keahlian serta kemampuan profesional tidak harus diperoleh dari jenjang pendidikan saja, namun seseorang yang dengan secara tekun mempelajari serta melatih diri di dalam suatu bidang yang tertentu menjadi kegiatan professional. (Uma habilidade e habilidade profissional não precisa ser obtida apenas do nível de educação, mas alguém que estuda e se treina diligentemente em um determinado campo torna-se uma atividade profissional).
Komandu Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL), prontu atu garante seguransa durante periodu kampania eleisaun prezidensial. Komandante Jeral Polísia Nasional Timor-Leste, Komisariu Polísia, Faustino da Costa informa lia hirak ne’e ba jornalista iha nia knaar fatin, Komandu Jeral PNTL Kaikoli, Dili, Sesta (7/1/2022). “PNTL ne’e instituisaun Estadu, ne’ebé kualker atividade ita sempre asegura, tanba servisu rutina Polísia nian maka ne’e liu-liu atu garantia katak eleisaun iha tinan ne’e la’o diak, seguransa ba kampañia nasional mos la’o diak,” dehan Komisariu PNTL ne’e. (Fontes: Jornal Suara Timor-Leste, loron Segunda-feira, 10 Janeiru 2022). Iha media sira sempre alarma bebeik ona, kona-bá bainhira maka data kalendariu Eleisaun Prezidensial nian ne’e Prezidente Republika publika sai? Posivel bele Eleisaun Prezidensial monu iha fulan Marsu ou fulan Abril 2022. Maibé ita hotu kontinua fó fiar ba iha instituisaun seguransa sira Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL), eziste ona tinan rua nulu resin rua (22) no papel Polísia Nasional Timor-Leste nia maka hodi garante seguransa ba nasaun no ba povu Timor-Leste.
Iha parte seluk, Hakerek Nain sita relatóriu Observasaun Eleisaun Parlamentar/Eleisaun Antesipada 2018, Loron 12 Maiu 2018, husi Fundasaun Mahein (FM) katak, responsabilidade maximu seguransa ba eleisaun nian liu husi servisu koordenada ida entre PNTL ho FALINTIL-Forças de Defesa de Timor-Leste (F-FDTL) hodi asegura prosesu tomak eleisaun nian to’o formasaun Governu. Prátikamente servisu koordenada ida ne’e hala’o sira nia kna’ar ho profesional tuir lei durante periodu eleisaun husi kampañia, loron votasaun no depois votasaun. Mesmu iha difikuldade balu hanesan menus ba lojistika. Asuntu seluk liga ho servisu koordenada ida ne’e bainhira involve F-FDTL iha seguransa interna no ita hatene katak F-FDTL nia kna’ar maka hatan ba ameasa sira mai husi rai liur. Nune’e involvimentu F-FDTL nian iha seguransa interna tenke liu husi Dirativa Ministerial ida ne’ebé hasai husi Ministériu Defeza hodi hato’o ba ulun bo’ot F-FDTL nian hodi ezekuta. Nune’e atu ezekuta Dirativa Ministerial ne’e tenke ho Regra Empeñamentu ida hodi define tarefa sira ne’ebé sei empeña husi membru sira F-FDTL iha âmbitu seguransa interna nian. Maske nune’e la iha informasaun lolos kona-bá asuntu ne’e. Maibe durante periodu eleisaun Fundasaun Mahein nia observasaun nota katak membru F-FDTL sira hala’o nia kna’ar ho profesional no tuir konduta sira eleisaun nian. (Paj.5).
Iha lidun seluk, agora daudaun lista kandidatura Prezidente Repúblika (PR) 2022-2027 ne’ebé fó sai iha media nasional sira maka hanesan tuir tuir mai ne’e: Eis Prezidente da Repúblika, Dr. José Ramos Horta. Tenente Jeneral, Tito da Costa “Lere Anan Timur”, sei ativu hela forsa Armada F-FDTL, (maibé tuir informasaun sei rezigna-an antes husi vida militár, foin bele ba kandidatu-an PR tuir Lei Inan Konstituisaun RDTL haruka). Prezidente Konsellu Imprensa, Virgílio da Silva Guterres “Lamukan”. Eis Embaixadora Timor-Leste ba Nações Unidas, Milena Pires. Armanda Berta dos Santos (husi Partido KHUNTO). Eis Primeira Dama, Dra. Isabel Ferreira. Ir. Mariano Assanami Sabino Lopes (husi Partido Democrático). Dr. Adriano do Nascimento (husi Partido Democrático). Docente UNTL, Antero Bendito da Silva. Eis Pe. Martinho Gusmão. Re-kandidata-an PR atual, Dr. Francisco Guterres “Lú-Olo” (partidu FRETILIN). Partidu polítiku sira seluk sei hein Kongresu Partidu hanesan partidu CNRT, partidu Frente Mudança, partidu PUDD, partidu PLP no partidu UDT. La’o tuir Decreto do Prezidente Republika Númeru 2/2022 nian ne’ebé Decreto ona iha loron 15 Janeiru 2022 husi Prezidente Republika, Dr. Francisco Guterres “Lú-Olo” signifika katak Decreto PR ne’e em vigor ona ba kandidatu Prezidente Republika sira atu kandidatu-an. Depois maka tempu badak mos kandidatu Prezidente Republika sei nadodon ba iha Tribunal de Recurso (TR) hodi hetan nia legalidade. Loron tuir mai kanidatu PR sira bele ba halo ona kampañia polítika ba povu, se razão moras Covid-19 ka Omicron bele halo kampañia polítika liu husi media Nasional no media Internasional, bele mos tun direita ba povu iha Munisipiu sira.
Ikus, halo nia konkluzaun ba insituisaun Polísia Nasional Timor-Leste hatudu duni profesionalismo maka povu nia konfiansa ba insituisaun PNTL liu-liu iha fatin públiku sira. Tamba besik ona Eleisaun Prezidensial iha tinan ida ne’e nakonu ho tinan kampania husi partidu politiku sira. Militantes no simpatizantes husi partidu politiku balu barak mos sei halo komboi ho motor kenal pot resin no kareta, militante barak balu hanesan ba ROMANTIS (Rombongan Makan Gratis), nomos Eleisaun Partamentar nian 2023. Membru Polísia sira mos kuidadu husi sogokan ruma ka money politik husi partidu politiku ruma iha loron kampañia politika iha Eleisaun Prezidensial ida ne’e. No mos iha tinan oin 2023 sei kontinua mos ba Eleisaun Parlamentar nia, husu nafatin ba membru Polísia Nasional Timor-Leste ida-idak kontinua hatudu imi nia etika professional, etika halo komunikasaun ba komunidade sira Timor-Leste no mos komunidade Internasional sira kontinua halo diak liu tan. No ikus liu, sujestaun ka sujere ba VIII Governu Konstitusional ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru, Taur Matan Ruak nudar mos Ministru Interior katak membru Polísia Nasional Timor-Leste prepara mos fasilidade sira ne’ebé balu menus ka balu at ona hanesan radio komunikasaun nian, HT sira, Telefone sira, pulsa TT, Telemor, Telkomcel ruma, fardamentu balu at ona, sintu, sepatu, gas air mata, stik, borgol at ona karik troka tiha, iha tinan kotuk 2021 liu ba iha Munisipiu Aileu, membru Polísia balu uza deit maka farda obralan.
Atu taka, rekomenda mos ba kandidatu Prezidente Repúblika sira hotu katak la’o tuir Lei Inan Konsituisaun da RDTL nia iha Artigo 75 esplika katak, (1). Bele tuir kandidatura ba Prezidente Repúblika sidadaun timor-oan sira ne’ebé, iha ilas hotu tuir mai ne’e: a) Sidadaun nanis; b) Iha tinan mínimu 35; c) Ho kapasidade di’ak; d) Ne’ebé hetan proposta husi sidadaun hili-na’in mínimu nain rihun lima. (2). Prezidente-Repúblika kaer mandatu to’o tinan lima nia laran no ninia knaar remata wainhira Prezidente foun simu pose. (3). Prezidente-Repúblika nia mandatu bele hetan renovasaun dala-ida de’it. Husu ba kandidatu Presidente da República sira hotu katak tenke halo relasaun diak ho nasaun Diplomatiku sira tenke halo diak tebes ho nasaun sira seluk. Iha ne’ebé polítika Externa ho Interna ho polítika iha area Defeza no Seguransa nia, Igreja Católica no naun Igreja Católica sira, Sosiedade Sívil, nomos veteranus.
*Hakerek Na’in: Alumni Universidade da Paz-(UNPAZ), Faculdade de Direito no Institutu Superior Cristal-Departemento Sociologia no Ativista. Artigo ida ne’e larepresenta institusaun ne’ebé hakerek na’in haknar ba, maibé idea no argumentu sira ne’ebé lekar iha artigu ne’e nudar opinião pesoál. Iha sujestaun ruma bele haruka iha telefone +67077291406 ou e-mail: moisesvicente59@yahoo.com
See details regarding these moment in http://Eleição-Presidencial-2022-Seguru-Membru-PNTL-Mantein-Nia-Profesionalismo-Dili-Post.net.splog.win/ and https://skidson.online/
http://slkjfdf.net/ – Kmebaw Tigizva xda.pdku.dili-post.com.jks.xt http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Lzlinusop Itayutpey cxh.cbmz.dili-post.com.ntn.gn http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Egamajew Imaqomi tkd.lops.dili-post.com.hve.fz http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Itahoxes Jlopel cve.ghdo.dili-post.com.cby.hr http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Ugadoleve Oxizceg iip.kjwu.dili-post.com.bht.pa http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Ivihotao Amixep plj.zyoe.dili-post.com.gzr.tw http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Uhabice Ueftoqova fdp.ymir.dili-post.com.ljv.jr http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Oyovobupo Eyetuuv phj.nlpk.dili-post.com.ejy.ql http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Ohkugo Aavifi vjc.smop.dili-post.com.ebk.za http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Otahbito Ificod wad.zbrw.dili-post.com.cey.wm http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Ifebeqi Ahusnisi rqo.bykw.dili-post.com.xhm.pu http://slkjfdf.net/
http://slkjfdf.net/ – Osufes Onitfape yhr.ypng.dili-post.com.zwu.oa http://slkjfdf.net/